Xiva – Oʻzbekistonning Xorazm viloyatidagi shahar, Xiva viloyatining ma administrativemuriy markazi. 1997 yilda Xiva o’zining 2500 yilligini nishonladi. Xiva tarixiy ichki shahri kuchli devorlar bilan o’ralgan – Xorazm vohasining marvaridi – YuNESKO tomonidan Butunjahon merosi ro’yxati deb e’lon qilindi. Hikoya […]
Xiva – Oʻzbekistonning Xorazm viloyatidagi shahar, Xiva viloyatining ma administrativemuriy markazi. 1997 yilda Xiva o’zining 2500 yilligini nishonladi.
Xiva tarixiy ichki shahri kuchli devorlar bilan o’ralgan – Xorazm vohasining marvaridi – YuNESKO tomonidan Butunjahon merosi ro’yxati deb e’lon qilindi.
Hikoya
Antik davrda va erta o’rta asrlarda Xiva
O’zbeklar. Xiva, 1913 yil.
Shaharning paydo bo’lishi haqidagi keyingi afsonada u Xivak qudug’i atrofida o’sganligi, suvi ajoyib ta’mga ega bo’lganligi va quduq Bibliyada yozilgan Nuhning o’g’li Samning buyrug’i bilan qazilganligi haqida hikoya qilinadi.
Ichan-Qal’ada (Xiva ichki shahri) buni bugun ham yaxshi ko’rish mumkin. Xiva qadimgi Xorazm shaharlaridan biri bo’lib, Markaziy Osiyoning g’arbida, Orol dengizining janubida joylashgan yirik davlat bo’lgan.
Arxeologik ma’lumotlarga ko’ra, Xiva 2500 yildan ko’proq vaqt oldin tashkil etilgan. Qadimgi davrlarda shahar Xeyvak nomi bilan mashhur bo’lgan. Xiva asos solinganligi to’g’risida yozma manbalardan olingan ma’lumotlar ko’pincha afsonaviydir. Ularda shaharning ko’rinishi Injilda yozilgan Sulaymon nomi bilan va Nuhning boshqa versiyalariga ko’ra bog’liqdir. Xiva haqidagi afsonalar rus va evropalik sayohatchilarning esselariga kirib bordi (A. Vamberi, E. Zhelyabujskiy). Shahar tarixi va tashqi qiyofasi har doim nafaqat sayohatchilarni, balki uning g’oliblarini ham hayratda qoldirgan. O’sha paytda keng tarqalgan harbiylar va ba’zi sharqshunos olimlarning oriylar va ularning vatanlari haqidagi nazariyalari tomonidan yaratilgan ushbu hikoyalar ba’zida mashhur adabiyot sahifalariga tushib qoldi.
Qadimgi Xorazm chegaralari Kolxidagacha cho’zilgan shahar o’z tarixida Axemenidlar istilosini va gullab-yashnagan davrlarini boshdan kechirdi.
305 yildan 995 yilgacha Xiva tarkibiga kirgan Xorazmni Afrigidlar sulolasi boshqargan. ), Vazamar (milodiy 3-asrning ikkinchi yarmi) va boshqalar. Afrikaliklar zardushtiylikning xorazmcha versiyasini Abdallah ibn Tirsabos davrida islomlashtirishgacha (712 yilda Xorazm Kuteiba ibn Muslimni mahalliy ichki urushga aralashib, musulmonlar ta’siriga bo’ysundirdi) da’vo qilganligi odatda qabul qilingan. Xorazm hukmdorlari ma’buda Ardvisura-Anaxitaga sig’inishni rivojlantirgan deb ishonishadi; uning ramzlari tasvirlari miloddan avvalgi II asrga oid tangalarda uchraydi. milodiy VIII asrga qadar.
Xorazmiylar marhumning suyaklarini ko’mib tashladilar, ular nausga (maqbara kabi) joylashtirildi. Xorazmda ko’plab o’nlab turli ossuariyalar topilgan. Ular orasida O’rta Osiyoda eng qadimgi (miloddan avvalgi V-IV asrlar navbati) mavjud. Zardushtiylik dogmatik din bo’lgan Sasaniy Eronida ossuariylar va nauslar deyarli topilmagan. Shubhasiz, bu an’ana O’rta Osiyo zardushtiylariga, ya’ni Xorazmga xos bo’lgan. 712 yilda Xiva Kuteiba ibn Muslim arablari tomonidan qo’lga kiritildi.
Arablar istilosi
Xorazmga arablarning birinchi bosqinlari VII asrga to’g’ri keladi. 712 yilda Xorazm arab qo’mondoni Kuteiba ibn Muslim tomonidan zabt etilib, Xorazm aristokratiyasiga qarshi shafqatsiz qasos oldi. Kuteiba Xorazm olimlariga nisbatan ayovsiz qatag’onlarni boshdan kechirdi. Al-Beruniy “O’tmish avlodlari xronikalari” da yozganidek, “va Xuteaziylarning yozuvlarini biladigan, afsonalarini saqlagan barcha olimlarni, ular orasida bo’lgan barcha olimlarni Kuteibani har qanday tarzda tarqatib yubordi va yo’q qildi. zulmat va ularga Islom kelishi paytida ularning tarixidan ma’lum bo’lgan narsalar to’g’risida aniq ma’lumot yo’q. ”
IX-XV asrlarda Xiva
Afrigidlar sulolasi hukmronligining oxiri 995 yilda Ma’mun ibn Muhammad hokimiyat tepasiga kelib, Xorazmshohlar Ma’muniylar sulolasining poytaxti Kunya-Urganchda barpo etilgan paytga to’g’ri keladi. 995-1017 yillarda Xorazm Ma’muniylar sulolasi tomonidan boshqarilgan. 1017 yilda Xorazm Mahmud G’aznaviyga qaram bo’lib qoldi. XI asrning ikkinchi yarmida Xiva Saljukiylarga qaram bo’lib qoldi. 1097 yilda Anushteginidlar sulolasi hokimiyat tepasiga keldi.
Xorazmning asosiy turkiyzabon etnosi turklar edi. Taniqli olim va etnograf Biruniy (973-1048) o’z asarlarida Xorazmning turkiy aholisi foydalangan turkiy oylar va turkiy dorivor o’tlarning nomlarini keltiradi. Biruniy Xorazmda 1000 yillarga yaqin yozgan “O’tgan avlodlarning yodgorliklari” asarida Xorazmning turkiy aholisi: Sichkan, Od, Bars, Tushkan, Lui tomonidan ishlatilgan hayvonlarning tsikliga ko’ra yillarning turkiy nomlarini beradi. , Ilan, Yunt, Kui, Pichin, Tagigu, tunguz. Xuddi shu asarda u oy nomlarini turkchada beradi: ulug-oh, kichik-oh, birinchi-oh, ikkinchi-oh, qism-oh, turtinchi-oh, beshinchi-oh, oltinchi-oh, yetinchi-oh , sakkizinchi- oh, tokkuzinchi-oh, uninchi-oh.
9-12 asrlarda Xorazmda ko’plab islom ta’lim muassasalaridan tashqari yirik ilm-fan markazlari ham muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatgan: astronomiya, matematika, tibbiyot, kimyo va boshqalar.
Bog’dodda o’sha paytdagi hukmdor Al-Ma’mun tomonidan yaratilgan “Hikmatlar uyi” (aslida Fanlar akademiyasi) ni Xorazmda tug’ilgan Muhammad al-Xorazmiy boshqargan. 9-asrning o’zida uning matematika, geografiya, geodeziya bo’yicha fundamental asarlari Evropada tanilgan va shu kungacha o’z ahamiyatini yo’qotmagan.
Xorazm bilan ham bog’langan Al-Beruniy, Najm ad-din Kubra va boshqa olim va ilohiyotchilar ulkan ilmiy meros qoldirdilar. Najmu-d-din Abu-l-Janib Ahmad ibn Umar al-Xorazmiy, Najm ad-din al-Kubra (1145, Xiva – 1221, Urganch) nomi bilan tanilgan, xorazmlik tasavvufshunos va ilohiyotchi, ko’plab falsafiy va diniy risolalarning muallifi. Xivada tug’ilgan, so’fiy shayx va shoir.
Xivalik mashhur olim Shihab ad-Din Abu Sa’d ibn Imron edi. U ash-Shofiy e’tiqodining muftiysi, taniqli huquqshunos edi, Xorazmning 5 ta madrasasida dars bergan leksikologiya, tibbiyot, dialektika, tilshunoslik va yaxshi boshqaruv ilmlariga ega edi. Va u mo’g’ullar tomonidan o’ldirilgan.
1220 yilda shahar Chingizxon qo’shinlari tomonidan vayron qilingan.
Xorazmni islomlashtirish va turklashtirish adabiy, ilmiy va diniy asarlar yaratishda va arab va fors asarlarini turkiy tilga tarjima qilishda o’z aksini topdi. Istanbulda, Sulaymoniya kutubxonasida Qur’on Xorazmda qilingan va tarixga kiritilgan (1363 yil yanvar – fevral) turkiy tilga yo’naltirilgan tarjima bilan saqlanadi.
Mashhur Xorazm turkiy shoiri, XIII asr oxiri – XIV asr boshlari yozuvchisi. Rabguzi (asl ismi Nasr ad-din, Burxon ad-dinning o’g’li) edi. Rabguzining asosiy asari “Payg’ambarlar to’g’risida Rabguzning ertaklari” (“Kissai Rabguzi”, 1309-10) diniy mavzudagi 72 ta ertakdan iborat bo’lib, asosan Injil va Qur’ondan olingan. Hikoyalar didaktik xarakterga ega, ular ezgulikni targ’ib qiladi va illatlarni qoralaydi.
Yana bir taniqli xorazm turkiy shoiri Hofiz Xorazmiy bo’lib, u 1353 yilda turkiy tilda “Muhabbat-name” she’rini yozgan. She’rning ikki nusxasi saqlanib qolgan: dastlabki nusxasi, 1432 yilda uyg’ur yozuvida qilingan, ikkinchisi esa 1508–09 yillarda arab yozuvida qayta yozilgan. Uyg’urlar ro’yxati turkiy tilda 10 ta harf-she’rdan iborat. Ikkala qo’lyozma ham Britaniya muzeyida.
Xiva o’zbek shiboniylar sulolasi davrida
Xivadagi Said Alauddin maqbarasi. XV asr.
Xiva dastlab Xorazmning poytaxti bo’lmagan. Tarixchilarning aytishicha, Amudaryo 1598 yilda sobiq poytaxt Urganchdan (sobiq Gurganj) chekingan.
Amudaryo xonlik hududidan oqib o’tib, Uzboy deb nomlanuvchi eski kanal bo’ylab Kaspiy dengiziga oqib o’tib, aholini suv bilan ta’minladi, shuningdek, Evropaga suv yo’lini taqdim etdi.
Asrlar davomida daryo o’z oqimini bir necha bor tubdan o’zgartirib yubordi. XVI asr oxirida Amudaryoning so’nggi burilishi Gurganjni vayron qildi. Zamonaviy Xivadan 150 km uzoqlikda, “eski Urganch” degan ma’noni anglatuvchi Kunya-Urganch (Turkmaniston hududi) aholi punktidan uncha uzoq bo’lmagan joyda qadimiy poytaxt xarobalari joylashgan.
1511 yilda Xiva shayboniylar o’zbek sulolasi boshqargan davlat tarkibiga kirdi.
1598 yilda, shahar birinchi bo’lib Xiva xonligining poytaxtiga aylanganida, u o’sha paytgacha 20 asrlik tarixga ega bo’lgan kichik mustahkam shahar edi. Poytaxt maqomi nihoyat Abulg’oziyxon (1643-1663) davrida Xivaga berildi. Shundan so’ng, rus yozma manbalarida davlat ko’pincha Xiva xonligi deb yuritilgan. Biroq, rasmiy hujjatlarda va tangalarda Xorazm deb nomlanishda davom etmoqda.
Qisqa vaqt ichida Xiva Islom olamining ma’naviy markazlaridan biriga aylandi. Xivaning jadal rivojlanishi Abulgazi Xonning otasi Shiboniy Arab Muhammad Xon (1602-1623) davrida, ular Arab Muhammadxon madrasasi (1616), Anusha Xon masjidi va hammomlari (1657) kabi mahobatli inshootlarni qurishni boshlaganlaridan boshlanadi. Xojamberdiybiya madrasasi (1668).
Xiva xoni Abulg’ozi Bahodir Xon ikkita tarixiy asar – “Turkmanlarning nasabnomasi” (1661 yil yakunlangan) va “Turklarning nasabnomasi” (XVIII asrda Evropada, keyinchalik Qozonda 1852 yilda nashr etilgan) muallifi sifatida tanilgan. va 1871 yilda Sankt-Peterburgda) …
Yadigarxon (1704-1714) vafotidan keyin Shergazixon (1714-1728) Xorazm taxtiga o’tirdi. U Ilbarsxonning to’ng’ich o’g’li Sulton G’ozixonning avlodi edi. Shergazixon, ehtimol Xorazmdagi siyosiy tartibsizlik tufayli, ota-bobolari ko’chib o’tgan Buxoroda tug’ilgan. Shergazixon Buxoroda madrasani tugatgan va juda o’qimishli odam bo’lgan. U sulolaning boshqa vakillari orasida o’zining qobiliyati bilan ajralib turardi, shuning uchun uni xuddi Amir Temur singari sohibqiron deb atashgan.
1717 yilda Xiva chekkasida Shergazi Xonning 20 minginchi armiyasi va A. Bekovich-Cherkasskiyning 4000 ekspeditsiya otryadi o’rtasida jang bo’lib o’tdi va rasmiy ravishda ruslarning g’alabasi bilan yakunlandi. Biroq, hushyorlikni yo’qotib, keyin Bekovich-Cherkasskiy o’z otryadini xivanlar tomonidan yakka ravishda yo’q qilingan bir necha qismlarga bo’linishiga yo’l qo’ydi. Buning uchun qo’mondonning o’zi hayoti bilan to’ladi.
1740 yilda Nodirshoh qo’shinlari tomonidan Xivani qo’lga kiritish mamlakatning xarob bo’lishiga olib keldi.
Xiva shahar sifatida gullab-yashnashi, ko’plab yodgorlik me’morchilik inshootlari qurilishi 18 – 20-asr boshlarida, davlatni o’zbeklar Qo’ng’irot sulolasi boshqargan paytda sodir bo’ldi.
Xiva O’zbek Qo’ng’irot sulolasi tasarrufida
Xiva turlari.
18-asrda Xiva xonligida asosiy siyosiy kuch o’zbek qabilalari: Qo’ng’irotlar va Naymanlar edi [14]. XVIII asrning ikkinchi yarmida hokimiyat uchun kurashda o’zbek Qo’ng’irot sulolasi g’alaba qozondi.
1763 yilda Xorazmda hokimiyat tepasiga Inoq unvoniga ega bo’lgan o’zbek Qo’ng’irot urug’i vakili Muhammad Amin (1760-1790) keldi (rus tarixshunosligida Xiva xonligi deb yuritilgan). Uning qo’l ostida shahar tez rivojlana boshladi. Muhammad Amin shaharni qayta qurish va tiklashni boshlagan va uning o’rnini egallaganlar bu ishni muntazam ravishda davom ettirgan.
Muhammad Aminning buyrug’i bilan Xivada Ichan-kalada juma kuni ko’p ustunli masjid va minora qurilgan (1788-1789); Ichan-qal’aning devorlari va minoralari ta’mirlandi, shaharning barcha buzilgan binolari tiklandi. Shu bilan birga Xodjamberdibiy madrasasi ikkinchi marta tiklandi. Munisning yozishicha, 1782 yilga kelib Xivada tiklash ishlari yakunlandi.
Bu davrda restavratsiya ishlaridan tashqari Shergazi Xon madrasasi (1765), Muhammad Amin Inoq madrasasi (1765) qurildi, minorasi bo’lgan Juma masjidi (1788-1789) qayta qurildi va bino o’rnida ancha kengaytirildi. eski masjid.
1793-1794 yillarda shifokor Blankennagel Xiva shahriga tashrif buyurdi (u Sankt-Peterburgdan mahalliy hukmdorning ko’zlarini davolash uchun kelgan), u sayohat paytida ushbu mamlakat haqida turli xil ma’lumotlarni to’plagan edi. U Xiva, uning geografik holati, tabiiy boyliklari, aholisi va tashqi savdosi, shu jumladan Rossiya bilan savdo bo’yicha ma’lumotlarning batafsil tavsifini qoldirdi.
Xorazm hukmdori Muhammad Rahimxon I (1806-1825) ona tili o’zbek tilidan tashqari fors va arab tillarini ham bilgan. U fan va san’atning homiysi edi.
19-asrning boshlarida qurilish ishlari sharqiy darvoza – Palvan darvozada boshlandi. Muhammad Rahimxon I davrida shaharda Qutlug’ Murod Inaka madrasasi, Bog’bonli masjidi va boshqalar qurilgan. 1815 yilda Muhammad Rahimxon I buyrug’i bilan kumush bilan basma naqshli yuzma-yuz yangi taxt yasaldi (hozir u Moskvadagi muzeylardan birida saqlanmoqda). Bu davrda xiva tarixchisi Munis Xorazmiy Xorazmning umumiy tarixini tuzish ustida faol ish olib bordi.
