Buxoro – O’rta Osiyodagi eng qadimgi shaharlardan biri, O’zbekiston Buxoro viloyatining ma’muriy markazi; 9-asrdan boshlab barcha tarixiy davrlarning noyob me’moriy yodgorliklarini saqlab qolgan haqiqiy me’moriy va tarixiy-madaniy qo’riqxona. Rivojlangan O’rta asrlarda u butun O’rta va Yaqin Sharq madaniyati, ilm-fani va […]
Buxoro – O’rta Osiyodagi eng qadimgi shaharlardan biri, O’zbekiston Buxoro viloyatining ma’muriy markazi; 9-asrdan boshlab barcha tarixiy davrlarning noyob me’moriy yodgorliklarini saqlab qolgan haqiqiy me’moriy va tarixiy-madaniy qo’riqxona. Rivojlangan O’rta asrlarda u butun O’rta va Yaqin Sharq madaniyati, ilm-fani va musulmon ilohiyotining diqqat markazida bo’lgan.
Buxoro Markaziy Osiyodagi yagona shahar bo’lib, uning islomdan oldingi va dastlabki islom tarixi X asrda yashagan tarixchi Narshaxiyning mashhur asarida batafsil bayon etilgan.
Asrlar davomida shahar o’z o’rnini o’zgartirmagan va Somoniylar, Shayboniylar, Ashtarxoniylar, Mang’itlar va BNSR davlatlarining poytaxti bo’lgan Buxorxudat mulklari markazi bo’lgan.
Buxoro ko’p asrlar davomida Markaziy Osiyoning yirik ma’muriy, savdo, hunarmandchilik va madaniy markazi rolini o’ynagan. O’rta er dengizi mamlakatlarini Uzoq Sharq bilan bog’laydigan Buyuk Ipak yo’li yo’nalishlaridan biri bu shahar orqali o’tgan.
Buxoro, shuningdek asrlar davomida O’rta Osiyo musulmonlari uchun o’ziga xos Makka bo’lib qoldi. Ko’plab mazorlar – ibodat joylari ko’plab ziyoratchilarni jalb qildi. Shaharda taniqli olimlar – ilohiyotchilar yashab, uning shuhratini musulmon ilohiyotining markazi sifatida mustahkamladilar.
Etimologiya
Buxoro (Buxara) toponimi birinchi bo’lib So’g’diy yozuvlari bo’lgan Buxoroning dastlabki mis tangalarida eslatilgan (IV-V asrlar).
Yozma manbalarda “Bukhoro” so’zi birinchi marta xitoylik olim va tarjimon Syuanzan (602-664) tomonidan qayd etilgan.
Taxminlardan biriga ko’ra, qadimgi davrlarda butun voha Buxoro deb nomlangan va, ehtimol, faqat X asrda uning nomi shaharga ko’chirilgan.
Shahar nomining kelib chiqishining turli xil versiyalari mavjud. Juvaynining ma’lumotlariga tayanib bir qator olimlarning fikriga ko’ra, bu nom Sanskrit viharasiga (“Buddist monastiri”) tegishli. Bu so’z uyg’ur va xitoylik buddistlar tilidagi so’zga juda yaqin, ular o’zlarining ibodat joylarini xuddi shu tarzda chaqirishgan. Biroq, shahar va voha hududidan buddizm va manixeyizmga oid hech qanday asarlar topilmadi.
Qadimgi uyg’ur tilida “Buxor” so’zi to’liq “ma’bad”, “ibodatxona” degan ma’noni anglatadi.
XI asr tarixchisi va filologi Mahmud Koshg’ariy Buxoro shahrining nomi butparastlarning ma’badi nomidan kelib chiqqanligini ta’kidlaydi.
Boshqa taxminlar ham mavjud, ular bo’yicha “Buxoro” toponimi So’g’dning buharak (“baxtli joy”) so’zini aks ettiradi va unga ko’ra “Buxor” so’zi fors ruhoniylari-sehrgarlari tilida “o’rganishning konsentratsiyasi” yoki ” bilim maskani “.
Shaharning boshqa nomlari – Numi, Naumi, Numijkat – xitoy va arab yozma manbalarida qayd etilgan va V. A. Livshitsning so’zlariga ko’ra, so’g’dcha Namich (“mashhur”, “ulug’vor”) so’ziga qaytgan.
Oldingi ismlar
X asr tarixchisi, asli buxorolik Narshaxiy yozishicha, biron bir shahar Buxorodagidek nomga ega bo’lmagan.
5-asrdagi Xitoy manbalarida shahar birinchi marta xuddi shu nomdagi mulk hukmdorining qarorgohi joylashgan Nyumi nomi bilan tilga olingan.
VII asrda Tan imperiyasining xronikalarida uning nomi quyidagi shakllarda tilga olingan: An (Ango) (xitoycha 安 安), Anxi, Buho, Buhe, Buxala va Fuxo. Keyinchalik arab tilidagi eski kitoblar va qo’lyozmalarda shahar turli nomlar bilan tilga olingan: Bumiskat, Madinat as-sufriyya (Mis shahar), Madinat at-tujjar, Numijkent; payg’ambar Muhammaddan kelgan hadislardan birida – Faxir va boshqalar. Ushbu ismlar orasida eng mashhurlari Buxoro edi.
1888 yildan 1940 yillarga qadar Buxoro Yangi Buxoro tashkil topgandan keyin hujjatlarda Eski Buxoro sifatida qayd etilgan.
