Shahrisabz (oʻzbek. Shahrisabz / Shahrisabz) – shahar, Oʻzbekistonning Qashqadaryo viloyati (viloyat) Shahrisabz viloyati (tuman) ning ma centermuriy markazi. XVI asrgacha Markaziy Osiyodagi eng qadimgi shaharlardan biri Kesh nomi bilan mashhur. Shahrisabz – Oʻzbekistonning Qashqadaryo viloyatidagi shahar, shimolda Qashqadaryo-Oksuv daryosi va […]
Shahrisabz (oʻzbek. Shahrisabz / Shahrisabz) – shahar, Oʻzbekistonning Qashqadaryo viloyati (viloyat) Shahrisabz viloyati (tuman) ning ma centermuriy markazi. XVI asrgacha Markaziy Osiyodagi eng qadimgi shaharlardan biri Kesh nomi bilan mashhur. Shahrisabz – Oʻzbekistonning Qashqadaryo viloyatidagi shahar, shimolda Qashqadaryo-Oksuv daryosi va janubda Tanxazdaryo irmoqlari orasida joylashgan. Aholisi 2014 yil 1 yanvar holatiga ko’ra 100,3 ming kishi, 1991 yilda – 53 ming kishi. Aholining aksariyati o’zbeklardir. Aeroport va Kitob temir yo’l stantsiyasi mavjud bo’lib, ular 1959 yilda Shahrisabz viloyatining mustaqil bo’linmasini to’xtatib, Shahrisabz shahrining tarkibiga kirgan.
Ism
Shahrisabz shahar nomi tojikcha (shahar) “shahar” va (sabz) “yashil” dan kelib chiqqan va so’zma-so’z “Yashil shahar”, “Zelenograd” deb tarjima qilingan.
Bu nom shahar bilan XIV asrdan beri saqlanib qolgan. Bungacha bu shahar So’g’diycha nomi bilan ma’lum bo’lgan Kesh (So’g’d. Keş) “turar joy, uy, turar joy” degan ma’noni anglatadi. Bobur-nomda XV – XVI asr boshlarida Kesh bilan birga Shahrisabz ham ishlatilgan.
Hikoya
Ba’zi xabarlarga ko’ra, shahar miloddan avvalgi VIII asrda tashkil etilgan. e. Shahar qadimgi davrlarda Kesh deb nomlangan.
Shaharning qadimgi aholisi – Kesh xalqi hunarmandligi, savdosi va yuksak madaniyati bilan mashhur bo’lgan, eng keng tarqalgani So’g’d tili bo’lgan.
Shahar zardushtiylikning markazlaridan biri, keyinchalik esa – nestorianizmga parallel bo’lgan. XIV asrgacha shahar Kesh nomi bilan mashhur bo’lgan.
Shuningdek, u Ahmoniylar imperiyasida So’g’diylar satrapiyasining asosiy shaharlaridan biri hisoblangan. Miloddan avvalgi 329 yilda. e. Kesh Makedoniyalik Iskandar qo’shinlari tomonidan asirga olingan va unga ellinizm madaniyati ta’sir qilgan.
Milodiy I-II asrlarda. e. shahar Kushonlar imperiyasining ta’siri orbitasida bo’lgan. III-IV asrlarda Kangyuga bo’ysundirilgan. Sirdaryo viloyatlari saka qabilalari guruhi asosida vujudga kelgan qadimgi Kangarlar-Kangyuylar va miloddan avvalgi III asrda. e. o’z davlatlarini yaratdilar turkiyzabonlar. Milodiy IV-V asrlarda. e. Kesh chionitlar va kidaritlar davlatlarining bir qismi edi. Miloddan avvalgi III asrdagi hukmdorlari e. milodiy 8-asrgacha e. katta miqdordagi tanga chiqargan. Qadimgi va dastlabki o’rta asr Kesh hukmdorlarining nomlari ma’lum – Axurpat va Shishpir.
Bu katta qadimiy va dastlabki o’rta asr shahar markazi va uzoq vaqt davomida Markaziy So’g’dning poytaxti bo’lgan. 6-asrda u Eftalitlar davlati tarkibiga kirdi. 567-658 yillarda shaharning So’g’diy hukmdorlari turklarga bo’ysungan.
Turk xoqonligining bir qismi sifatida
6-8 asrlarda Kesh turkiy va g’arbiy turk xoqonliklarining a’zosi edi. VIII asrda Xuzar (Kesh) hukmdor-malikasi Turk Subugra edi. Ton-yabgu-kogon (618-630) davrida So’g’dda turklar kuchi kuchaygan. Toxariston va Afg’onistonga yangi yurishlar davlat chegaralarini Hindistonning shimoli-g’arbiy qismigacha kengaytirdi. Ton-yabgu kogon ma’muriy islohot o’tkazdi va o’lja yig’ilishini nazorat qilish va nazorat qilish uchun mintaqada, shu jumladan So’g’dda o’z vakillari – tudunlarni tayinladi. Uning tangalarini “Tun yabgu kagan” yozuvi bilan chiqargan deb ishoniladi.
Qadimgi turkiy qabilalar erta o’rta asrlarda Toxaristonda yashagan Xalajlar – janubiy O’zbekiston, Tojikiston va Afg’onistonning shimoliy zamonaviy hududlari bo’lgan.
O’rta Osiyo turklari quyidagi xudolarga sig’inishgan: Tengri (Osmon), Umay (Ona ma’buda), Yer-sub (Yer-Suv) va Erklig (Jahannamning Rabbi), ular orasida Tengri etakchi o’rinni egallagan.
Arablar istilosi
8-asrda uni arablar bosib oldi. Arablar bosqini paytida Qashqadaryo vodiysi va ayniqsa Kesh tarixda “Oq kiyimli odamlarning ko’tarilishi” nomi bilan tanilgan Mukanna boshchiligidagi arablarga qarshi va islomga qarshi ozodlik harakatining epitsentri bo’lgan.
Oxir oqibat qarshilik poytaxtning tanazzulga uchrashiga olib keldi. 701-704 yillarda Nessef va Kesh yaqinida turklar va arablar o’rtasida janglar bo’lib o’tdi.
Somoniylar sulolasi davrida shahar hayoti asta-sekin eski Keshning janubi-g’arbiy qismida – katta Barknon qishlog’i joylashgan joyga ko’chib o’tdi.
Qoraxoniylar davri
1038 yilda Buri-thetin Ibrohim b. Fath etuvchi Maverannaxrning o’g’li Nasr Saganianni qo’lga kiritdi, u yerdan markaziy Maverannaxrga bostirib kirdi. 1040 yilda u Keshni bosib oldi. X asrga kelib Qoraxoniylar davlatida qadimiy turkiy yozma matnlar an’analarini davom ettirgan holda adabiy til faoliyat ko’rsatdi. X asr rasmiy qoraxoniylar tili qadimgi karluk lahjalari grammatik tizimiga asoslangan edi. Qoraxoniylar va ularning turkiy sub’ektlarining islomlashtirilishi turkiy madaniyatning madaniy rivojlanishida muhim rol o’ynadi. X oxiri – XI asr boshlarida. turkiy xalqlar tarixida birinchi marta Qur’onga sharh bo’lgan “Tafsir” turkiy tilga tarjima qilingan. Bu davrda Markaziy Osiyoda turkiy tilda so’zlashadigan eng yirik adabiy asarlar paydo bo’ldi: Yusuf Balasaguniyning “Inoyatli bilim” (Kutadgu bilig), Ahmad Yassaviyning “Divan”, Ahmad Yugnakiyning “Haqiqat sovg’alari” (Xibatul hakoik). XI asr olimi Mahmud Koshg’ariy turkiy tilshunoslikka asos solgan. U Markaziy Osiyodagi ko’plab turkiy qabilalarning nomlarini sanab o’tadi.
Mashhur olimlardan biri tarixchi Majid ad-din al-Surxakati bo’lib, u Qoraxoniylar sulolasi tarixini bayon qilgan “Turkiston tarixi” ni yozgan.
Qoraxoniylar davrida nihoyat o’rta asr Keshning yangi poytaxti shakllandi. Xorazmshohlar gegemonligi davrida (13-asr boshlari) Kesh-Shahrisabz birinchi marta himoya devorlari bilan o’ralgan.
Temur va temuriylar davri
XIV asrdan boshlab shahar Shahrisabz nomi bilan mashhur bo’ldi. Aynan shu davrdan boshlab shaharning hozirgi nomi o’sha paytdagi tangalarda zarb qilingan.
1336 yilda Amir Temur (Tamerlan) keyinchalik Sharqiy Anadolidan sharqiy Hindistongacha cho’zilgan o’z davrining eng yirik va eng qudratli imperiyalaridan birini yaratgan Shahrisabzning chekkasidagi Xo’ja-Ilgar qishlog’ida (qishloq) tug’ilgan.
XIV asrning o’rtalarida shaharni Amir Temurning amakisi otasining tarafida bo’lgan Hoji Barlas boshqargan. Uning qarorgohi Qarshida bo’lgan. Umuman olganda, XIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab qo’shni hududlari bo’lgan Shahrisabz va Qarshi ma’muriy jihatdan Barlas turk qabilasiga mansub edi.
Temuriylar imperiyasi mavjud bo’lgan davrda Amir Temur tug’ilgan shahrini eng yirik va rivojlangan markazlardan biriga aylantirdi (XIV-XV asr boshlarida bu uning qarorgohi edi), ammo poytaxt sifatida Samarqandni tanladi. Aynan Shahrisabzda Temur Samarqandni o’z davlatining poytaxtiga aylantirishga qaror qildi. Ammo Shahrisabz Samarqand poytaxt bo’lganidan keyin ham o’z ahamiyatini yo’qotmadi. Shahar ahamiyati jihatidan shtat poytaxtidan keyin ikkinchi o’rinni egalladi. O’shanda “Shahrisabz” nomi asta-sekin katta mashhurlikka erishgan. O’sha davrda Shahrisabz barlas turkiy qabilasining beklari (knyazlari) ning doimiy yashash joylaridan biri bo’lgan.
Temurning buyrug’i bilan o’z vatanida Keshda (Shahrisabz) Oq-Saroy saroyi barpo etildi va u ancha katta saroy qurishni orzu qildi. Uning qurilishi 1380 yilda, ya’ni Maverannaxrda avtokrat hokimiyati kuchayganidan so’ng boshlangan. Qurilish ishlari Sohibqiron vafotigacha deyarli 24 yil davom etdi. Saroy bir nechta hovlilarni o’z ichiga olgan, ular atrofida yashash joylari va jamoat xonalari bo’lgan. Binolar oltin azur bilan bezatilgan, binolarning jabhasi rangli plitkalar bilan o’ralgan, hovlilar oq plitalar bilan qoplangan. Saroyning mo”jizalaridan biri bu tomning hovuzi bo’lib, undan chiroyli samolyotlar kaskadi oqib tushgan. Suv Taxtakaracha tog ‘dovonidan qo’rg’oshin ariqchasi orqali hovuzga kirdi. Taxminan 300 yil oldin qulab tushgan Oq-Saroy kirish portalining arkasi O’rta Osiyoda eng kattasi edi. Bugungi kunga qadar ushbu ulug’vor inshootdan faqat 2 ta uzilgan ustun mavjud. Saroy katta maydonni egallagan: faqat bitta asosiy hovli kengligi 120-125 m va uzunligi 240-250 m bo’lgan. Binoning omon qolgan elementlari nisbatlarini hisoblash shuni ko’rsatadiki, asosiy portalning balandligi 70 metrga etgan.
Shaharda Temuriylar sulolasining ba’zi vakillari dafn etilgan: Temurning otasi – Muhammad Taragay, Temurning 2 katta o’g’li – Jahongir va Umar Shayx.
Amir Temur har safar uzoq sayohatga chiqqanda yoki qaytayotganda bir muncha vaqt Shahrisabzda bo’lgan. Masalan, ko’chmanchi o’zbek jangchilari Temur xizmatida bo’lganlar, masalan, manbalarda 1366 yilda Qarshida bo’lgan o’zbek askarlari, shuningdek, Temur hizmatida bo’lgan beklar (Baxt Xo’ja o’zbek) orasida. 1399 yilda hindlarning yurishida Temur qo’shinlari tarkibida 400 o’zbek uyi bo’lgan [12].
XIV asrning so’nggi choragida shahar o’z rivojlanishining eng yuqori bosqichiga ko’tarildi. Ammo Amir Temur va Ulug’bek davrlaridan keyin u o’zining oldingi shon-sharafini yo’qotdi va markaziy hokimiyat e’tiboridan chetda qoldi.
Buxoro xonligi tarkibida
16-asr va 20-asr boshlarida Shahrisabz (Shaar yoki Shaar-Sabiza) Buxoro xonligining tarkibiga kirgan va Shahrisabz bekligi (bekligi) ning ma’muriy markazi bo’lgan.
Xususan, 1556 yilda (boshqa manbalarga ko’ra – 1574 yilgacha) shahar Shayboniylar sulolasidan bo’lgan o’zbek xoni Abdullaxon II tomonidan egallab olingan va yangi tashkil etilgan Qarshi Viloyatiga (viloyat) kiritilgan. XVI asrga kelib Shahrisabz shaharning qudratli mudofaa devorlari bilan o’ralgan.
O’zbek Kenagalariga egalik qilishning bir qismi sifatida
18-asrning o’rtalarida Kenagasning o’zbek oilasi bu erda yarim mustaqil egalikka asos solgan bo’lib, u 1870 yilda Rossiya bosib olguniga qadar nisbiy avtonomiyasini saqlab qoldi. 1860 yildan boshlab, Jo’rabek Bobabek bilan birgalikda Kitob va Shahrisabzda mustaqil ravishda hukmronlik qildi. Kaufmanning Buxoro amiriga qarshi harbiy yurishining dastlabki bosqichida Shahrisabzliklar ham chetda qolishdi.
Biroq, Samarqandni qo’lga kiritgandan so’ng va keyinchalik rus qo’shinlarining Katta-Qo’rg’onga, Jo’rabek va Bobobekka ko’chib o’tgandan so’ng, sezilarli kuchlarni to’plab, 1868 yil 2-mayda kichik rus garnizoni qo’riqlagan Samarqand qal’asiga muvaffaqiyatsiz hujum qildi.
Jo’rabekning ruslar tomonidan zabt etilgan Zaravshan vodiysining tinch yo’l bilan hal qilinishiga to’sqinlik qilgan Rossiyaga nisbatan keyingi dushmanligi, demonatsiyani tezlashtirdi.
1870 yil yozida Kitob devorlari ostida general Abramov boshchiligidagi rus qo’shinlari paydo bo’ldi. Harbiy harakatlar qisqa muddatli, ammo qat’iyatli edi.
1870 yil 14-avgustda Kitobni bo’ron olib ketdi va 3000-chi otryadli beklar avval Magianga qochib ketishdi, so’ngra Qo’qon xonligiga ketishga majbur bo’lishdi.
Biroq, Qo’qon xoni ularni ushlab, Rossiya hukumatiga topshirdi. Shahrisabzni Rossiya imperiyasi amir Muzaffarga topshirdi.
